हरिद्रा

हरिद्रा कांचनी पीता निशाख्या वर वर्णिनी /
कृमिघ्ना हल्दी योषित प्रिया हट्ट विलासिनी //
हरिद्रा कटुका तिक्ता रुक्ष उष्णा कफ पित्तनुत /
वर्णया त्वक दोष मेहास्त्र शोष पांडू व्रणा पहा //``
( भाव प्रकाश निघंटु )


****गण -कुष्ठघ्न,
लेखनीय ,
कंडूघ्न ,
विषघ्न,
तिक्त स्कंध ,
शिरो विरेचनीय( चरक ) ,

हरिद्रादि ,मुस्तादी ,श्लेषम संशमन ( सुश्रुत )

***कुल -हरिद्राकुल


Latin Name = Curcuma Longa

English Name =Turmeric

***गुण धर्म ==


***गुण -रक्ष ,लघु
***रस -तिक्त ,कटु
***विपाक -कटु
***वीर्य -उष्ण

***कर्म व प्रयोग =======================-
दोष -उष्ण वीर्य म्हणुन कफ वात शामक , पित्त विरेचक व तिक्त रसाने पित्त शामक कार्य ही करते . साहजिक त्रिदोषात्मक विकारांवर उपयोगी पड़ते .

संस्थानिक कर्म
***बाह्य -हल्दी चा लेप शोथहर, वेदना कमी करणारा ,वर्ण्य ,कुष्ठघ्न ,व्रण शोधक , व्रण रोपक , लेखन आहे , हल्दीच्या धुम्रपानाने उचकी थांबते ,श्वास वेग कमी होतो , लेप विषघ्न आहे. हल्दीच्या धुपाने विंचवाच्या दंशाने वेदना कमी होते. हल्दी चा धुप हा फार तीक्ष्ण असतो .

***आभ्यंतर -नाडी संस्थान - उष्ण धर्मं मुले हलद ही वेदना स्थापक होते . मार लागल्यानंतर होणान्या वेदना हलद +गुड़ खाण्यास दिल्यास कमी होतात . याने रक्त फैलावते.

***पाचन संस्थान - हलद ही कडू , रूचिवर्धक , अनुलोमक , पित्तविरेचक व कृमिघ्न आहे , या कर्मा मुले ती अरुचि ,विबंध , कावीळ ,जलोदर, कृमि या मध्ये वापरतात .

***रक्त वह संस्थान - हलद उत्तम पैकी रक्त प्रसादन काम करते . रक्तवर्धक , रक्त स्तंभक

यादृष्टीने हलद ही अत्यंत उपयुक्त आहे . निरनिराले रक्त विकार , पांडू रोग व रक्तस्त्रवात उपयोगी पड़ते .

***श्वसन संस्थान - तिक्त व तीक्ष्णत्वा मुले कफघ्न आहे . कास , श्वास प्रतिश्याय या सारखे विकार हल्दी ने कमी होते

***मूत्र वह संस्थान - हल्दीत मूत्र संग्रहणीय गुण श्रेष्ठतेने आहे. पण ती आम , कफ मेद यांचे पाचन करून हे कार्य करते ...`` मेहेषु धात्री निशे ``

हे वाग्भट उक्त सूत्र ( वा . सु . ४०-४८ ) महत्वाचे आहे
प्रमेहात हल्दिचा काढ़ा किंवा चूर्ण वापरावे.
हल्दी ने मरण केलेले वंग भस्म ही प्रमेहात उपयोगी पड़ते.
( धात्री निशा - मेहघ्न )


***प्रजनन संस्थान -गर्भाशय शोधन, स्तन्य शोधक व शुक्र शोधक आहे, प्रसव नंतर हरिद्रा खंड पाक वापरतात ,शुक्र मेहात हलद उपयोगी पड़ते

***त्वचा - कुष्ठघ्न ,वर्ण्य , कंडूघ्न .... शीतपित्त या विकारांत रक्तातील गोठण्याचा धर्म कमी करणे हा त्यामागे उद्देश्य असतो .

***ताप क्रम - ज्वरात पित्तसारक व आमपाचक व रसादि धातुगामित्वामुले ती उपयोगी पड़ते ..

***सात्मीकरण - तिक्त रसामुले धातु-शैथिल्य नाहीसे होते
सर्व सामान्य अशक्तपणा कमी करण्यास हरिद्रा उपयोगी पड़ते
हरिद्रेने विषघ्न धर्म चांगला आहे

***उपयुक्त अंग - कंद

***मात्रा स्वरस १२ -२० मी. लि. ---चूर्ण -१-३ ग्रम
*विशिष्ट कल्प - हरिद्रा खंड



***स्त्रोतों गामित्व -दोष कफघ्न व पित्तघ्न
***धातु -रस रक्त ( वर्ण्य )
मेद -( मेह )
रक्तमेद ( पांडू रोग )
रक्त -( कुष्ठ )
***मल -कृमिघ्न
***अवयव - गर्भाशय
मूत्रवह- स्त्रोतस
***विशेष - विषघ्नी


VD. Arvind Pathak
http://www.facebook.com/profile.php?id=1092994764