आरोग्य सूत्रम्

*आरोग्यसूत्रम्


अन्नाद् भूतानि जायन्ते, जातानि अन्नेन वर्धन्ते ।
अद्यते अत्ति च भूतानि, तस्माद् अन्नम् तद् उच्यते ।। ... तैत्तिरीयोपनिषद्

आरोग्य ज्यावर अवलंबून आहे, असे घटक म्हणजे अन्न (आहार), विहार (वर्तन) आणि औषध होत.

या तीनही घटकांचा परस्पर सहयोगाने होणारा परिणाम म्हणजे आरोग्य होय. आपण बरेचदा केवळ 'आहार एके आहार' एवढाच मर्यादित विचार करतो; पण हेही खरे की रोग होईपर्यंत आहार हाच घटक सर्वाधिक महत्त्वाचा आहे. रोग झाल्यानंतर त्याच्या तीव्रतेनुसार औषध हा घटक अाधिक्याने विचारात घ्यावा लागतो. पण तोपर्यंत मात्र आहार हाच महत्त्वाचा मुद्दा आहे.

काश्यपसंहितेत *आहारो हि परमं भेषजम्* म्हणजे आहार हेच सर्वश्रेष्ठ औषध आहे, असे स्पष्ट विवेचन आहे.

विहार म्हणजे आपली दैनंदिन / ऋतु नुसार / व्याधिनुसार असणारी वर्तणूक होय. जसे; रोज स्नान करावे, हे निरोगी मनुष्यासाठीचे; तर ज्वर असताना स्नान करु नये, हे रोग्यासाठीचे आचरण होय. या दोन्हींचाही परिणाम स्वास्थ्य हा होय.

या वर्णनावरुन एव्हाना लक्षात आलेच असेल की, रोग होवू नये म्हणून आहार हा घटक अत्यंत महत्त्वाचा असून, रोग झाल्यानंतर करावयाच्या आहार बदलांनाच *पथ्य* असे म्हणतात. (पथ्य - हा वेगळ्या लिखाणाचा विषय होईल.)

आयुर्वेदाव्यतिरिक्त अन्य शास्त्रात क्वचितच आहार (अन्न) या विषयाबद्दल विस्ताराने वर्णन असेल. आधुनिक आहार शास्त्र (modern dietetics) व आयुर्वेदीय आहारसिद्धांत यात काही मूलभूत भेद आहेत, ते ओघाने चर्चेत येतीलच..

आजच्या या प्रस्तावनेनंतर वर उल्लेख केलेल्या तैत्तिरीयोपनिषदामधील सूत्राचा अर्थ पाहू..

अन्नापासून समस्त भूतमात्रांची उत्पत्ति होते, त्यांची वाढ होते.
भूतमात्र ज्याचे सेवन करतात (अद्यते), आणि जे भूतमात्रांना खाते(!) (अत्ति); ते अन्न होय!

अन्न जसे प्राण्यांचे स्वास्थ्यरक्षक आहे, तसे शास्त्रविरुद्ध सेवन केले तर रोगकारक होवून प्राणिमात्रास मारक ठरते (प्राण्यांचेच भक्षण करते). समर्थ रामदास स्वामींनी *आपण खातो अन्नासी । अन्न खाते आपणासी ।।* यातून हेच सुचविले आहे.

आता शास्त्रानुसार किंवा शास्त्रविरुद्ध म्हणजे काय? याचे आकलन झाले म्हणजे आपल्याला आहार समजला, असे होईल.

(क्रमशः)

*वैद्य नीलेश कुलकर्णी*, पुणें
+९१-७७९८६२७८२३ / +९१-८८०५३३५५१२
vd.nilesh@gmail.com