बस्ति व आयुर्वेद

   

                                           बस्ति व आयुर्वेद

‪#‎AyurSwasthya‬

बस्ति ही वातदोषांवरील श्रेष्ठ चिकित्सा आहे. जवळपास सर्वारोगांमध्ये हितकर आहे. सध्या पंचकर्म नावाचा जे स्तोम माजवले जात आहे, ते फक्त “Massage” नव्हे तर त्यात बस्ति हे सुद्धा एक कर्म आहे. आयुर्वेदातील “अर्ध चिकित्सा“ असेही आचार्यांनी बस्ति या उपक्रमाला संबोधिले आहे. आणि खरच, तशी ती आहे देखील. कारण ६०-७०% शारीरिक विकार हे वातदोष मुळेच होतात. त्या वातावर काम करणारा उपक्रम म्हणूनच तर बस्तिला “पंचकर्म” मध्ये असाधारण स्थान दिला गेलं आहे. वातदोष वाढल्या मुळे वेगवेगळ्या प्रकारचे अस्थिविकार/संधीविकार उद्भवतात जसे की सांधे दुखणे ( हाताच्या, पायाच्या, कमरेच्या, पाठीच्या, मानेच्या इतर ), हातापायात मुंग्या येणे, सांधे आखडणेे, एवढेच नव्हे तर डोके दुखणे ह्या तक्रारीसाठी पण बस्ति उपयुक्त चिकित्सा ठरते . बस्ति साठी वापरली जाणारी औषधे ही तैल, काढा, दुध, मध, गोमूत्र इतर ह्या स्वरुपात असतात.

बस्ति म्हणजेच “Enema” असे जे म्हटले जाते ते साफ चुकीचे आहे. “Enema” हा बस्तिचा प्रकार आहे अस आपण म्हणु शकतो पण सर्व बस्ति हे त्यात नाही समाविष्ट करू शकत कारण “Enema” मध्ये नेहमी केवळ मलप्रत्यागम/पोट साफ करण्यासाठी गुदामार्गाद्वारे glycerine किंवा Soap Water सारखे द्रव्य दिले जातात तर बस्ति मध्ये गुदमार्ग व्यतिरिक्त मूत्रमार्ग, योनीमार्ग, व्रणातून सुद्धा औषधि द्रव्य प्रविष्ट केली जातात. बस्ति साठी वापरली जाणारी औषधे ही जरी तैल, काढा, दुध, इतर ह्या स्वरुपात असतात. तरीही कोमट तैल हे वातासाठी सर्वश्रेष्ठ आहे.

बस्ति ही लहान बाळ, तरुणपणी आणि वृद्ध ह्या तिन्ही वयोगटांना देता येते. डोळ्यांसाठी पण हितकर आहे.मलशोधन करते. नेहमी बस्ति घेतल्यामुळे तारुण्य टिकून राहते किंवा म्हातारपण लवकर येत नाही, स्वस्थ आयुष्य आणि बल वाढते, शरीराला स्थिरता देते, भूख व स्मरणशक्ती चांगली ठेवते व वाढवते. त्वचेची कांती, आवाज उत्तम करते.

एवढेच नव्हे तर अपत्य होण्यासाठी (गर्भधारणा होत नसेल तर), वजन कमी करण्यासाठी(स्थौल्य) किव्हा वाढवण्यासाठीही बस्तिचा उपयोग होतो. तरीही नवज्वर, अजीर्ण, अग्निमांद्य सारख्या अवस्थेमध्ये बस्ति निषिद्ध आहे व म्हणूनच तज्ञ वैद्यांच्या सल्ला व मार्गदर्शनाशिवाय कोणीही बस्ति चा प्रयोग स्वत: करू नये.

© DrSuraj Patlekar, MS(Ayu)
Shree Vyankatesh Aayurved
Margao, Goa
(लेखक हे योगासनातील तज्ञ तसेच मणक्याचे विकार/ सांधेदुखी अश्या वातांच्या विकारांवरील आयुर्वेदीय उपचार तज्ञ आहेत).