मी आणि माझी प्रकृती- कफेशची गोष्ट

*आयुमित्र*
*मी आणि माझी प्रकृती- कफेशची गोष्ट*

*कफेश वसंत गोडबोले* नावाचे एक व्यक्तिमत्व आमच्या प्रकृती कॉलनीत राहते. कफेशला मी फार जवळून ओळखतो. कफेशचे व्यक्तित्व अतिशय साधे आहे. कोणाच्या जास्त घेण्यादेण्यात नाही. सात्विक वृत्त्तीचा कफेश लोकांना, मोठ्यांना, गुरुजनांना मान सम्मान देणारा आहे आणि कृतज्ञ आहे. घरात आईवडील ह्यांच्याशी सुद्धा आदराने कफेश वागतो. अगदी शांतता प्रिय माणूस आहे हा. थोडा लाजाळू असून जास्त मित्र नाहीत पण आहेत ते एकदम पक्के. कफेश अतिशय गोड/मधुर(पण मिठीछुरी मात्र नाही), नम्रतापूर्वक आणि विचारपूर्वक बोलतो. बोलणे गंभीर, मध्ये थोड थाबुन पण स्पष्ट आणि सत्य बोलणे आहे. कफेश क्षमावान आहे. परंतु एखाद्याशी वैर झाल्यास छुपे आणि पूर्ण शत्रुत्व ठेवतो. असा हा कफेश मनात कशाची लालसा ठेवत नाही. सदा समाधानी असतो.

कफेशचे व्यक्तिमत्व आकर्षक व सुंदर आहे. शरीर दृढ, मजबूतआणि भरदार पण स्थूलता नाही. केस एकदम मजबूत असतात. डोळे प्रसन्न व मोठे आहेत. कपाळ, छाती, मंड्या व बाहू मोठे आणि मजबूत आहेत.  कफेश भूक, तहान, उन, गर्मी सहन करू शकतो. ह्याची सहन शक्ती उत्तम आहे. खाण्यात ह्याला तिखट, तुरट व कडू पदार्थ आवडतात. गरम- गरम आणि कोरडे अन्न खायला ह्याला फार आवडते. शारीरक हालचाली, कमी असतात जास्त खेळायला, फिरायला आवडत नाही. झोपायला मात्र आवडते. एखादा विषय समजायला थोडा उशीर लागला तरी त्याच्या दीर्घकाळ आठवणीत राहतो. कफेशची मती(बुद्धी )स्थिर आहे. असा हा कफेश दूरदर्शी व दानशील सुद्धा आहे.

वरील कथेतील कफेश जसा आहे साधारण अशे व्यक्ती कफ प्रकृतीचे असतात. आपल्यात हि लक्षणे आहेत का? हे बघा. असल्यास तुम्ही कफ प्रकृतीचे आहात असा प्रार्थमिक अंदाज तुम्ही करू शकता. परंतु योग्य परीक्षण आपल्या वैद्यांकडूनच करून घ्या आणि त्यानुसार आहार विहार आणि आचाराच सल्ला घेऊन या.

आजवर आपण वात, पित्त व कफ प्रकृतिची व्यक्ती कशी असते हे जाणून घेतले आहे. ह्या व्यतिरिक्त  वात-पित्त, वात-कफ, पित्त-कफ आणि वात-पित्त-कफ अश्या प्रकृतीचे व्यक्ती सुद्धा असतात. ह्या व्यक्तींमध्ये दोन्ही/तिन्ही  प्रकारची लक्षणे आढळून येतात. आपली नेमकी प्रकृती जाणून घेण्यासाठी आपल्या वैद्यांकडे जाऊन प्रकृती परीक्षण करून घ्यावे.

(संदर्भ- अ. शा. ८/ १२,१३,१४   सु.शा. ४/७१,७२,७३,७४ व ७५ टीप- कथा काल्पनिक आहे.)

*–वैद्य भूषण मनोहर देव.*
*ज्योती आयुर्वेद पंचकर्म *चिकित्सालय, जळगाव*
*8379820693/7588010703*
*drbhushandeo@gmail.com*

http://wp.me/p7ZRKy-6A

दही

🍚 दही 🍚

न नक्तं दधि भुंजीत न चाप्यघृतशर्करम्| नामुद्युगयूषं नाक्षौद्रं नोष्णं नामलकैर्विना| च.सु.७/६१

रात्रीला व गरम करून दही खाऊ नये. तुपसाखरेशिवाय दही खाऊ नये. मुगाच्या कढणाशिवाय दही खाऊ नये. मधाशिवाय दही खाऊ नये. किंवा आवळ्याशिवाय दही खाऊ नये.

☀ उन्हाळ्यातील दहीसेवन ☀

लघु चाम्लं भवेतग्रीष्मे चात्युष्णं रक्तपित्तकृत् |
शोषभ्रमपिपासाकृद्दधि युक्तं न ग्रीष्मके || हारितसंहिता

उन्हाळ्यातील दही हलके, आंबट, अतिउष्ण गुणधर्माचे रक्तपित्तकारक, शोष, चक्कर, तहान वाढविणारे असते. यामुळेच दही उन्हाळ्यात खाण्यासाठी प्रशस्त नसते.

🍀 वसंत ऋतुतील दही 🍀

वातलं मधुरं स्निग्धं किञ्चिदम्लं कफात्मरम् |
बलकृद्वीर्यकृत्प्रोक्तं वसन्ते न प्रशस्यते || हारितसंहिता

वसंत ऋतुतील दही वातकारक, गोड रसाचे, किंचित आंबट, कफवर्धक, बलवीर्यकारक असल्याने घेण्यास उपयोगी नसते.

☔वर्षा (पावसाळ्यातील) ऋतुतील दही☔

वार्षिकं हितकृत्प्रोक्तं दधि शस्तं न दोषलम्|
शोषवातभ्रमान्हन्ति श्रमातिसारनाशनम् || हारितसंहिता

पावसाळ्यातील दही हितकारक असते, दोषकारक नसते.
शोष (atropy), वात, चक्कर, श्रमामुळे होणारे loose motions कमी करण्याचे काम पावसाळ्यातील दह्याने होते.

🍀 शरद ऋतुतील दही 🍀

शारदं दधि गुर्वम्लं रक्तपित्तविवर्धनम्|
शोफतृष्णाज्वरार्तानां करोति विषमज्वरम्|| हारितसंहिता

शरदातील (oct मधील) दही पचावयास जड, आंबट, रक्तपित्त वर्धक, सुज, तहान, तापीने पिडीत लोकांत विषमज्वर (१ वा २ वा ३) दिवसातुन एकदा येणारा ताप निर्माण करणारे असते....

🍚 हिवाळ्यातील दही 🍚

गुरू स्निग्धं सुमधुरं कफकृद्वलवर्धनम् |
वृष्यं मेध्यश्च हैमन्तं पुष्टिदं तुष्टिवृध्दिदम्||
वृष्यं बलकरं पैत्तं श्रमस्यापहरं परम्|
शैशिर सघनं चाम्लं मधुरं पिच्छलं गुरू||  हारितसंहिता

हेमंत ऋतुमधील दही पचावयास जड, स्नेहयुक्त, गोड कफबलवर्धक, बुध्दीवर्धक, तुष्टी पुष्टी, संतोषकारक असते.
शिशिर ऋतुमधील दही बलवर्धक, शुक्रवर्धक, पित्तवर्धक, श्रेष्ठ श्रमहरण करणारे, घन (घट्ट) गुणाचे, आंबट गोड चविचे, गुळगुळीत, पचावयास जड असे असते.

🍀विविध दह्याचे गुण🍀

गोड दही महाभिष्यंदी (शरीरात अत्याधिक प्रमाणात अवरोध निर्माण करणारे),कफ व मेद वाढविणारे असते...
      आंबट दही कफवर्धक असते. अत्याधिक आंबट दही रक्ताला दुषीत करणारे असते.
        नीट तयार न झालेले दही विदाही( शरीराची आग करणारे), मलमुत्र अधिक प्रमाणात उत्पन्न करणारे असते, वात पित्त कफ रक्त यांना बिघडवणारे असते.....

जर वरील नियमाशिवाय दहीसेवन केले तर खालील आजार निर्माण होतात.. 

ज्वरासृकपित्तवीसर्पकुष्ठपाण्ड्वामयभ्रमान|
प्राप्नुयात् कामलां चोग्रां विधिं हित्वा दधिप्रियः| च.सु.७/६२

    🍀दह्याने उत्पन्न आजार🍀
नियमानुसार दहीसेवन केले नाहीतर
ज्वर( ताप), रक्तपित्त( शरीरातील विविध openings मधुन रक्त बाहेर पडणे), विसर्प कुष्ठ ( त्वचाविकार सोरियासिस),पांडु( anemia), भ्रम ( चक्कर), उग्र कावीळ आदी आजार निर्माण होतात....

१.क्रमानुसार प्रथम आहारसापासुन बनणार्या रसधातुत अपाचित दही पोहचतो ज्वर म्हणजेच ताप निर्माण करतो.येथे योग्य उपचार न केल्यास तो पुढील रक्तात पोहचतो..
२. रक्तात पोहचलेला अपाचित भाग रक्तात आंबटपणा वाढवतो व हिरडे सळसळ करणे, हिरड्यातुन रक्त निघणे, मुळव्याधीचा त्रास, अशा प्रकारचे रक्ताचे आजार उत्पन्न करतो.योग्य चिकित्सा न केली गेल्यास पुढील मांसात हा अपाचित भाग पोहचतो.
३. मांसात पोहचल्यावर हा दुषीत आम कुष्ठ विसर्प  (त्वचाविकार सोरियासिस) निर्माण करते.
४.पुढील मेदात हा दुषीत भाग पोहचला की त्वचेतुन स्राव येणे,खाज सुटणे , blockages निर्माण करणे आदी आजार उत्पन्न करतो.
५, मेदानंतर या दुषीत आमाचा परिणाम हांडावर होतो हाडांची झीज होते, दात हालायला लागतात, किंवा पडायला लागतात, केस गळणे वाढते अशी लक्षणे निर्माण होतात.
६. हाडापर्यंत पोहचल्यासही दुषीत आमाची चिकित्सा योग्य चिकित्सा केली नाही तर मज्जेवर परिणाम होतो.नेहमी चक्कर येते जी सहजपणे दुरूस्त होत नाही.
शेवटी सर्व शरीरात योग्यरित्या पचन न झालेले दही पोहचते आणि जिवघेणी कावीळ किंवा crf (kidney faulure) चा त्रास निर्माण होऊ शकतो जो दुरूस्त होण्यास अत्यंत कठीण असतो.
ग्रंथकारांनि सांगितले तसे दहीसेवन केले तर त्रास होत नाही पण त्याशिवाय दहीसेवन केले तर वरील क्रमाने आजार होतात. लवकर योग्य उपचार केले नाही तर आजारांची गंभीरता वाढत जाते.पुर्वी वा आता दहीसेवन केलेले असल्यास वरीलपैकी कुठलाही त्रास नाही ना हे पहावे. त्रास असल्यास योग्य चिकित्सने अटकाव करावा..

वैद्य गजानन मॅनमवार
Mob no - 9130497856, 9028562102

मी आणि माझी प्रकृती- पित्तेशची गोष्ट

*आयुमित्र*

*मी आणि माझी प्रकृती- पित्तेशची गोष्ट*

  *पित्तेश शरद सांतापे* हा प्रकृती कॉलनीत वातेशच्या(वातेशच्या ओळखीसाठी मागील लेखाचा वाचवा) घराजवळ राहतो. पित्तेश अतिशय हुशार मुलगा आहे. नेहमी वर्गात पहिला असतो. शिक्षक नेहमी त्याच कौतुक करीत असतात. एखादा विषय एकदा समजला कि दीर्घकाळ त्याच्या लक्षात राहतो. स्मरणशक्ती एकाग्रःता अतिशय दांडगी आहे ह्याची. आई वडीलहि त्याच्या कामगिरीमुळे नेहमी खुश असतात.

पित्तेश शरीरयष्टी मध्यम असून तो अतिशय गोरापान आहे. ह्याचे ओठ, गाल, हातापायांचे तळवे, नख हे लाल गुलाबी आहेत. केस थोडे कोमल, विरळ आणि भुरकट आहेत. एक दिवशी पित्तेशची आई वातेशच्या घरी आली. वातेशच्या आईन विचारले काहो तुमचा मुलगा एव्हडा हुशार कसा? काय खायला देता त्याला? विशेष अस काहीच देत नाही, सुरवातीपासूनच हुशार आहे तो. पण काय सांगू त्याला नेहमी कडाक्याची भूक लागते भूक सहनच होत नाही अधून मधून काहीतरी खायला लगतच त्याला. तहानही खूप लवकर लागते. त्याला थंड आणि गोड पदार्थ जास्त आवडतात. कडू भाज्यापण आवडीने खाऊन घेतो. बाकी त्याचा जास्त त्रास नाही.

सगळ्या गोष्टींमध्ये भाग घेतो. हिम्मतवान आहे सहसा घाबरत नाही कशालाच. क्रिकेट खेळताना विराट कोहली सारखीच आक्रमकता त्याच्यात असते असे त्याचे मित्र सांगतात. लगेच चिडतो, संतापतो पण पूर्ण झुंज देतो. मला सांगत असतो, आई कमी खेळलो तरी घाम खूप येतो आणि थोडा वासही येतो. उन्हाळ्यात तर त्याला खूप त्रास होतो. उन सहन होत नाही. त्यामानाने हिवाळा आणि पावसाळा त्याला जास्त आवडतो. त्याचे अंग इतरांच्या तुलनेत थोडे गरम सुद्धा असते ह्याचे कारण सुद्धा मला जाणून घ्यायचे आहे. मी उद्या त्याला आपल्या वैद्यानकडे घेऊन जाणार आहे आणि त्यांच्या कडून प्रकृती परीक्षण करून घेणार आहे. ते आपल्या आवडी-निवडी, शरीर रचना, नाडी परीक्षण ह्यावरून प्रकृती परीक्षण करतात आणि योग्य तो आहार-विहार सुचवतात. वातेशची आई- हो वातेशला सुद्धा त्यांनी छान मार्गदर्शन केलय तुम्ही जाऊन या नक्की.

वरील कथेतील पित्तेश जसा आहे साधारण अशे व्यक्ती पित्त प्रकृतीचे असतात. आपल्यात हि लक्षणे आहेत का? हे बघा. असल्यास तुम्ही पित्त प्रकृतीचे आहात असा प्रार्थमिक अंदाज तुम्ही करू शकता. परंतु योग्य परीक्षण आपल्या वैद्यांकडूनच करून घ्या आणि त्यानुसार आहार विहार आणि आचाराच सल्ला घेऊन या.

(संदर्भ- अ. शा. ८/ १२,१३,१४  टीप- कथा काल्पनिक आहे.)

*–वैद्य भूषण मनोहर देव.*
*ज्योती आयुर्वेद पंचकर्म चिकित्सालय, जळगाव*
*8379820693/7588010703*

http://wp.me/p7ZRKy-6y

माझी प्रकृति आणि मी

*आयुमित्र*
*माझी प्रकृति आणि मी*

       प्रकृति हा शब्द अनेक संदर्भात वापरण्यात येत असतो. ह्या सृष्टीला/निसर्गाला प्रकृति म्हणून संबोधतात, आज माझी प्रकृति ठीक नाही, वैद्यराज माझी प्रकृति काय? जरा नाडी बघून सांगता का?, माझी वाताची प्रकृति आहे, माझी कफची आहे असे रुग्ण आम्हाला विचारात/सांगत असतात. प्रकृति विषयी माहिती करून घेणे फार महत्वाचे आहे. पित्त प्रकृतीच्या मुलाने/मुलीने आपला जोडीदार कसा निवडावा? कफप्रकृतीच्या माणसाने हिवाळ्यात हनिमूनला राजस्थानला जावे कि काश्मीरला? अभ्यास केलेला माझ्या लक्षात का राहत नाही? मित्राच्या मात्र चटकन लक्षात राहतो. इत्यादी अनेक प्रश्नांची उत्तरे व उपाय हवे असतील तर स्वतःची प्रकृती जाणून घेणे फार महत्वाचे आहे. 

*आपल्या शरीराच्या प्रकृति कुठल्या प्रकारच्या असतात?*

       शुक्र व शोणित संयोगाच्यावेळी दोषांच्या प्रभावानुसार शरीराची प्रकृती ठरत असते. एक दोष प्रभाव, दोन दोष प्रभाव व त्रिदोष प्रभाव ह्यानुसार वातप्रकृति, पित्तप्रकृति, कफप्रकृति, वातपित्तप्रकृति, वातकफप्रकृति, पित्तकफप्रकृति व समप्रकृति असे प्रकृतिचे प्रकार पडतात. हि जी आपली प्रकृति ठरते हिच शेवटपर्यंत आपली प्रकृती असते. प्रकृति शारीरिकच नव्हे तर मानस प्रकृति सुद्धा आहेत. सत्व, रज, तम आदी ७ ह्या मानसप्रकृति आहेत.

   व्यक्तीच्या प्रकृतिनुसार त्याच्या शरीराची बांधणी झालेली असते. उंची, जाडी, त्वचा,डोळे, केस आदी शरीरभाव हे प्रकृतीवर अवलंबून असतात. तसेच स्वभाव, आवडीनिवडी, होणारे आजार, हे सुद्धा प्रकृतिवर अवलंबून असतात. प्रत्येक प्रकृतिच्या व्यक्तींच लक्षणे वेगवेगळी दिसून येतात. प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या शरीरप्रकृति विषयी माहिती असणे आवश्यक आहे.
आपल्या प्रकृतिनुसार आपला आहार, विहार आणि आचार ठेवल्यास कायम निरोगी राहता येऊ शकते.  

        जिज्ञासूनी आपल्या वैद्यांकडून प्रकृति परीक्षण जरूर करून घ्या आणि आपली प्रकुती जाणून घ्यावी.

(संदर्भ- अ.शा.अध्याय ८/३ ,  अ.शा.अध्याय ८/२१ )

*-वैद्य भूषण मनोहर देव.*
*ज्योती आयुर्वेद पंचकर्म चिकित्सालय, जळगाव*
*8379820693/7588010703* *drbhushandeo@gmail.com*
http://wp.me/p7ZRKy-6p

तक्र/ताक/छाछ आणि आपले आरोग्य

    *आयुमित्र*

*तक्र/ताक/छाछ आणि आपले आरोग्य*

*तक्र शक्रस्य दुर्लभं* म्हणजे पृथ्वी वरील ताक हे स्वर्गातील देवराज इंद्रालासुद्धा दुर्लभ आहे. अशी महती ह्या ताकाची आहे. ताक हे सगळ्याच देश-प्रदेशांमध्ये प्रचलित आहे. चवदार मठ्ठा, गरमगरम कढी, लस्सी अश्या अनेक रेसपी ताकापासून बनवतात. ताकातल्या मीरच्या सुद्धा. असे हे ताक आपल्या आरोग्याच्या दृष्टीने सुद्धा फार महत्वाचे आहे.

ताक हे भूक वाढवणारे आहे. ताकाचा मुख्य फायदा हा उदर रोगांसाठी होतो. पचनाचे विकार, आतड्यांचे आरोग्य, मुळव्याध/बवासीर, पोटसाफ न होणे ह्यावर ताक उत्तम आहे. सकाळी, जेवताना ताक पिणे महत्वाचे आहे. उन्हाळ्यात मठ्ठा, ताक पिणे उत्तम असते. शरीरात आलेली दुर्बलता, दाह लगेच कमी करते.

ताक घेताना एक काळजी ह्या दह्यात अर्धे पाणी मिसळून मग मंथन करा, ताक मात्र जास्त आंबट नको, त्यातील लोणी वेगळे केलेले हवे. वात विकारात मीठ टाकून, पित्तविकारात खडीसाखर टाकून व कफ विकारात त्रिकटू म्हणजे सुंठ, मिरे व पिंपळी चूर्ण मिसळून ताक घ्यावे.

ताक मला वैयक्तिक खूप आवडते. ताज घुसळलेल ताक प्यायला फार मजा वाटते. त्यात पुदिना, जिरे,धणे पूडघातली तर अजूनच भारी. आपणही दररोज ताक घ्यायला काहीच हरकत नाही.

*–वैद्य भूषण मनोहर देव.*
*ज्योती आयुर्वेद पंचकर्म* *चिकित्सालय, जळगाव*
*8379820693/7588010703*

 drbhushandeo@gmail.com

http://wp.me/p7ZRKy-6b