बीजग्रंथीदोष – बीजग्रंथीविकार Polycystic Ovarian Disease / Syndrome (PCOD / PCOS)

बीजग्रंथीदोष – बीजग्रंथीविकार
Polycystic Ovarian Disease / Syndrome (PCOD / PCOS)

“मातृत्व” म्हणजे स्त्रीजातीला लाभलेले सर्वात मोठे वरदान !! पण आजकाल बऱ्याच स्त्रिया यापासून वंचित रहात आहेत. ह्याचे कारण ‘वंध्यत्व’, आजकालच्या युगातील भयंकर समस्या, अगदी मृत्यूपेक्षाही भयंकर. . . . !! सामान्य भाषेत वंध्यत्व म्हणजे मूल न होणे.
आयुर्वेदात गर्भधारणेसाठी चार प्रमुख कारणे सांगितली आहेत.
ध्रुवं चतुर्णां सान्निध्याद्गर्भः स्याद्विधिपूर्वकम् | ऋतुक्षेत्राम्बुबीजानां सामग्र्यादङ्कुरो यथा || सु. शा. २/३३
१. ऋतु – गर्भधारणा होण्यासाठी योग्य काळ (रजःस्रावानंतरचे १२ ते १६ दिवस)
२. क्षेत्र – गर्भधारण करण्यासाठी अवयवांची उत्तम स्थिती (गर्भाशय)
३. अम्बु – गर्भपोषणासाठी लागणारा रसधातु
४. बीज – दोषरहित व सर्वगुणसंपन्न पुरुष व स्त्रीबीज
ह्या चार कारणांमध्ये काही बिघाड असणे हीच वंध्यत्वाची कारणे आहेत. ह्यात सर्वात महत्वाचे व मुख्य कारण आहे “बीजदुष्टी”.

बीजदुष्टी विषयावर सविस्तर बोलायचे झाल्यास त्याचा विचार खालीलप्रमाणे करता येईल.
          आयुर्वेदामधील कार्यकारणभाव सिद्धांतानुसार कारणाशिवाय कोणत्याही कार्याची उत्पत्ती होत नाही. गर्भनिर्मितीसाठी लागणारे समवायी कारण म्हणजे बीज होय.
आयुर्वेदामधील बीज ह्या मुद्द्याला आधुनिक विचारांमध्ये मांडायचे झाल्यास :-
१) स्त्रीबीज म्हणजे Ovum, Ovaries विषयीच्या समस्या
२) पुरूषबीज (Sperms)
          आधुनिक शास्त्रानुसार हा व्याधी म्हणजे Polycystic Ovarian Disease / Syndrome (PCOD / PCOS) होय. सुमारे ५० ते ७३ % स्त्रियांमध्ये हाच विकार वंध्यत्वाला कारणीभूत असतो. (PCOD / PCOS) हा एक विविध व्याधी लक्षणसमुच्चय आहे, ज्यामध्ये – आर्तव क्षय / अनार्तव (Oligomenorrhoea / Amenorrhoea), वंध्या / नष्टार्तव (Anovlulation), असृजा योनि (DUB), स्त्रियांना दाढी-मिशा येणे (Hirsutism), मेदवृद्धी (Weight gain), त्वचेवर काळ्या जाडसर वळ्या होणे (Acanthosis nigricans / Hyperpigmentation on neck & face), इन्सुलिन प्रतिकार (Insulin resistance), जननयंत्रणेतील अन्तःस्रावी ग्रंथींच्या स्रावांचा उद्रेक + स्त्रियांना दाढी-मिशा येणे + इन्सुलिन प्रतिकार ह्या व्याधींचा समुच्चय (Hair-AN syndrome) ह्यांचा समावेश होतो.

         सध्याच्या धावपळीच्या जीवनात आहार, विहार आणि आचार ह्यातील असमतोल, अवेळी भोजन - प्रवास, निकृष्ट खाद्यपदार्थ, मलमूत्र वेगांना रोखण्याची सवय, विविध चिंता, मानसिक ताणतणाव, व्यायामाचा अभाव, मोबाईल सदृश विद्युतचुंबकीय लहरींचा उपसर्ग इ. कारणांमुळे मासिक रजःस्राव तसेच स्त्रीबीज निर्माण प्रक्रियेवर विपरीत परिणाम झालेला दिसून येत आहे.

            लाक्षणिक तत्वांवर वेध घेतल्यास आयुर्वेदोक्त आर्तवक्षय, अल्पार्तव इ. अवस्थांमध्ये त्याचे वर्गीकरण करता येते.
“आर्तवक्षये यथोचित काले अदर्शनम् अल्पता योनिवेदना वा l”
आर्तवक्षयात योग्यवेळी मासिक रजोदर्शन न होणे अर्थात (Irregular menses) - आदर्शनं (Amenorrhea), योनिवेदना (dyspareunia) ही लक्षणे दिसून येतात.

आर्तवक्षयाची संप्राप्ती दोन प्रकारे वर्णन करता येते.
क्षयात्मक संप्राप्ती - ह्यात रसादिधातूंमध्ये दुष्टी असते. त्यामुळे रसधातूनंतर निर्माण होणारे उत्तरोत्तर धातु पुष्ट होत नाहीत. परिणामी रसदुष्टीमुळे आर्तवक्षय, रक्तदुष्टीमुळे मुखदूषिका, मांसदुष्टी, मेदोदुष्टी (धात्वाग्निदुष्टीमुळे मेदसंचिती) इ. लक्षणे दिसून येतात.

मार्गावरोधात्मक संप्राप्ती – ह्यामध्ये धात्वाग्निमांद्य किंवा दुष्टी इतक्या प्रमाणात नसते परंतु रजोरूप आर्तवाचा मार्ग अवरुद्ध होतो.
“. . . तत् अधः प्रतिहतः उर्ध्वं आगच्छत् ll”
त्यामुळे रजाला उर्ध्वगति प्राप्त होते व ते उर्ध्वगामि रज उदर (गर्भाशय) व स्तनप्रदेशी संचित होऊन तेथे पोषण करते. ह्यामध्ये वजन वाढणे हे लक्षण दिसून येते.

अशाप्रकारे आयुर्वेदानुसार हा लक्षणसमुच्चय वर्णन करता येतो. PCOD / PCOS मध्ये स्त्रीबीज वेळेवर तयार होत नसल्याने स्त्रियांमध्ये वंध्यत्वाचे हे प्रधान कारण आहे.

PCOD / PCOS Investigations
(1) USG (Pelvis) shows ˃ 12 follicles of 2-9 mm diameter, increased ovarian volume ˃ 10 cm3 (2) LH elevated ˃ 10 mIU/ml; (3) LH : FHS ˃ 3 : 1 (4) Elevated serum Oestradiol, Oestrone (5) Androstenedione (6) ↑ Serum testosterone (7) ↑ Serum Insulin (8) ↑ Prolactin (9) BMI ˃ 25 kg/m2 (10) Waist to hip ratio ˃ 0.85

PCOD / PCOS चिकित्सा
आधुनिक वैद्यक शास्त्रानुसार Weight reduction, Combined O.C. pills, Spironolactone, Metformin, Surgery (Endoscopic cauterization)

आयुर्वेदानुसार चिकित्साक्रम – शोधन - शमन चिकित्सा व संतुलित आहार – विहार

शोधन चिकित्सा: पंचशोधन किंवा पंचकर्म हे आयुर्वेदाचे ठळक वैशिष्ट्य आहे. बीजशुद्धीकरिता शरीरशुद्धी होणे महत्वाचे आहे. ह्यात वमन, विरेचन, बस्ति, नस्य व रक्तमोक्षण क्रियांचा अंतर्भाव होतो.

वमन : विशिष्ट औषधी द्रव्यांच्या सहाय्याने उलटी करविणे म्हणजे वमन. बीजदुष्टीमध्ये जेव्हां कफदोष प्राधान्य असते तेव्हां वमनाचा उपयोग होतो.

विरेचन : तोंडावाटे औषध देऊन मलप्रवृत्तीद्वारे दोष बाहेर काढण्याच्या क्रियेला विरेचन म्हणतात. बीजातील पित्तप्रधान दोषदुष्टीच्या निर्हरणासाठी ह्या क्रियेचा उपयोग होतो.

बस्ति : गुदमार्गाने (किंवा योनिमार्गाने – उत्तरबस्ति) औषधी द्रव्य प्रविष्ट करून दोषनिर्हरण करण्याच्या क्रियेला बस्ति चिकित्सा म्हणतात. गर्भाशय, अंडाशय (Ovaries) इ. अवयव हे अपानवायूच्या कार्यक्षेत्रात येतात व बस्ति ही अपानवायुची प्रधान चिकित्सा आहे.

बस्तिचे प्रामुख्याने दोन प्रकार पडतात.
१) आस्थापन / निरूह बस्ति – ह्यामध्ये औषधी द्रव्यांचा क्वाथ तयार करून त्याला गुदमार्गे प्रविष्ट करतात. ह्याकरिता दशमूळ क्वाथाचा वापर प्राधान्याने केला जातो. दशमूळ क्वाथ हा कफवातशामक, दीपन, आमपाचक व शोथहर आहे. दशमूळ क्वाथातील द्रव्यांमध्ये बीजकोशातील स्थानिक शोथ (cystic follicles) कमी करण्याची गुणवत्ता आहे. ह्यामुळे हायपोथॅलॅमिक पिट्युटरी ओव्हेरियन अॅक्सिस (HPO Axis) चे नियंत्रण होऊन उत्तम बीज परिपक्वतेस मदत होते.
२) अनुवासन बस्ति - ह्यामध्ये औषधी द्रव्यांनी सिद्ध केलेली तेले गुदमार्गे प्रविष्ट केली जातात. तीळ तेल, सहचर तेल सारख्या विविध तेलांचा उपयोग ह्यासाठी प्रसिद्ध आहे. तेल हे सर्वात श्रेष्ठ वातहर द्रव्य आहे. ह्याने वाताचे अनुलोमन होऊन मासिक रजःस्रावाचे चक्र सुरळीत होण्यास मदत होते.

नस्य : नाकाने औषधी द्रव्य प्रविष्ट करण्याच्या क्रियेला नस्य म्हणतात. हे औषध शृङ्गाटक मर्मापर्यंत पोहोचते व आपले कार्य करते. गर्भधारणेसाठी आवश्यक असलेली मस्तिष्कातील यंत्रणा संतुलित करून पुरुषबीज निर्मिती उत्तम रीतीने व्हावी व स्त्रीबीज निर्मितीसाठी आवश्यक होर्मोन्सचे संतुलन व्हावे ह्यासाठी आयुर्वेदात गर्भस्थापक / प्रजास्थापक वनस्पतींचा उल्लेख आहे. पुरुषांत टेस्टोस्टेरॉन व स्त्रियांमध्ये FHS व LH वर ह्यांची क्रिया घडते हे आधुनिक वैद्यक शास्त्रानेही मान्य केले आहे. ‘नासाहि शिरसो द्वारं . . .’ ह्या सूत्रानुसार ह्या वनस्पतींचा प्रयोग नस्यस्वरूपात करावा.
“ऐन्द्रीब्राह्मीशतवीर्यासहस्रवीर्याsमोघाsव्यथाशिवाsरिष्टावाट्यपुष्पीविष्वक्सेनकान्ता इति दाशेमानि प्रजास्थापनानि भवन्ति l” . . . . . . . चरक, सूत्रस्थान ४/१८ (४९)
उपतोक्त संदर्भानुसार प्रजास्थापक वनस्पतींनी सिद्ध केलेल्या घृताची निर्मिती एका नामांकित कंपनीने केली असून त्यावर अधिक संशोधन सुरु आहे. ‘प्रजांकुर’ नावाने उपलब्ध असलेले हे घृत होर्मोन्सचे संतुलन साधित ह्या विकारात नक्कीच उपयुक्त होईल असा विश्वास वाटतो.

रक्तमोक्षण – विशिष्ट मात्रेत शरीरातून रक्त बाहेर काढण्याच्या क्रियेला रक्तमोक्षण म्हणतात. रक्तातील पित्तदोष काढून टाकण्यासाठी ही चिकित्सा आहे. स्त्रीच्या हिमोग्लोबिनची पातळी व इतर लक्षणे पाहून मगच रक्तमोक्षण करण्याबाबत निर्णय घ्यावा. लोखंडी कढया, तवे, पातेल्या, पळ्या ह्यांसारख्या स्वयंपाकातील भांड्यांची जागा टेफलॉन विलेपित भांड्यांनी घेतल्याने हिमोग्लोबिनची पातळी सहसा खालावलेलीच असते. शिवाय स्त्रियांमध्ये मासिक रजःस्रावामुळे रक्तक्षय होतो. त्यामुळे रक्तमोक्षण करण्याची विशेष आवश्यकता भासत नाही.

शोधन चिकित्सेनंतर शमन चिकित्सेमध्ये प्रामुख्याने खालील योग वापरले जातात:-
शतपुष्पा + शतावरी; हरीतकी + शुण्ठी; लताकरंज + यष्टिमधु + यवक्षार; पाठा + त्रिकटु + कुटज; सारिवा + मंजिष्ठा; तिल + गुड + भरङ्गी. त्याचबरोबर कल्पांमध्ये कुमारी आसव; दशमूलारिष्ट; लाताकरंज घन वटी; चंद्रप्रभा वटी; पुष्पधन्वा; रजःप्रवर्तनी वटी; आरोग्यवर्धिनी ह्यांसोबत फलमाह वटीचा वापर उत्तम ठरेल.

उत्तम, सकस व योग्य आहार, व्यायाम, योगासने, सूर्यनमस्कार, सर्वांगासन, पश्चिमोत्तानासन, हलासन, प्राणायाम ह्यांचाही उपयोग होतो असे दिसून येते.

PCOD / PCOS मध्ये आहार –
          जगण्यासाठी अन्न ही मानवाची प्राथमिक गरज आहे. परंतु काळाच्या ओघात हेच अन्न विकृत पद्धतीने सेवन करण्याची सवय समाजात जडली व अनेक प्रकारच्या संतर्पणजन्य आजारांचे कारण बनू लागली आहे.

ताजा, सकस, सात्विक, लघु आहार व शिळा, निकृष्ट, तामसी, गुरु अशा दोन प्रकारच्या आहारप्रणाली आहेत. पहिली आरोग्यदायी तर दुसरी रोगकारक आहे.

           ह्यामध्ये मेदसंचिती असल्यास वजन कमी करणे अपरिहार्य आहे. स्थूल असणाऱ्या रुग्णांनी भोजनाच्या वेळा ठरवून सकाळी पोटभर नाश्ता, दुपारी मध्यम भोजन व रात्री अल्प आहार घ्यावा. नाश्त्यामध्ये फळे, फळांचा रस असावा. दुपारी षड्रसात्मक असा मध्यम आहार घ्यावा. ह्यात दूध, खिचडी, केळी, गरम दही, गरम मध, फळे घेण्याचे टाळावे. दुपारचे जेवण भरपेट नसावे. जेवणानंतर दुपारी झोपणे अत्यंत रोगकारक आहे. “भुक्त्वा राजवदासीत यावदन्नक्लमो गतः ततः पादशतं गत्वा . . . ” अर्थात जेवणानंतर राजासारखे बसून विश्रांती घ्यावी व अन्नमद (जडपणा) गेल्यानंतर शतपावली करावी असा शास्त्रादेश आहे.

पथ्य – अर्थात काय खावे?
• पालेभाज्या, बीट, फळे, डाळींचे सूप, टाक, सरबत, भाज्यांचे सूप, गरम पाणी
• भाजलेले पदार्थ, गरम अन्न, व्यवस्थित शिजवलेले अन्न, बदाम, काजू, भाकरी, नाचणी, बाजरी, उडीद, मूग, मसूर, कुळीथ, कांदा, लसूण, तीळ, अंडी, मासे
• उसाचा रस, मध, जव, मका, साजुक तूप

अपथ्य – अर्थात काय खाणे टाळावे?
• आंबा, केळी, दूध व फळे एकत्रितपणे (फ्रूटसालड)
• मलई, लस्सी, फ्रीजचे पाणी / अन्य शीतपेये, दही, सलाड
• बेकरीचे पदार्थ, सामोसा, वडा, पेस्ट्री, केक्स, चॉकलेट्स, मिठाया, खवा, लोणी, डबाबंद पदार्थ
• गरम दही, शिळे अन्न, आंबवलेले पदार्थ, तळलेले पदार्थ, शेंगदाणे, सॅंडविच

लेखक –
प्रा. वैद्य सुभाष मार्लेवार (आयुर्वेद वाचस्पति)
स्त्रीरोग व प्रसूतीतंत्र विभाग, पोदार वैद्यक महाविद्यालय
+917738086299
+919819686299
subhashmarlewar@gmail.com

वैद्य संतोष जळूकर (आयुर्वेदाचार्य)
संचालक – 

अक्षय फार्मा रेमेडीज, मुंबई
+917208777773
drjalukar@akshaypharma.com