कारिवणा

वनस्पतीशास्त्रीय नावः Hydrocotyle asiatica L. (हाइड्रोकोटिल् एशिआटिका)
कुळ: Umbelliferae
नाम:- (सं.) मण्डूकपर्णी, एकपर्णी; (को.) एकपानी; (हिं.) ब्रह्ममंडूकी, खुलखुडी, बल्लारि; (बं.) ब्रम्हमंडूकी, थलखुरी; (गु.) खडब्राह्मी; (क.) ओंदेलग; (ते.) मंडूकब्रह्मी; (ता.) वल्लारै; (मला.) कोडोगम्, मुत्रळ; (तु.) तिमरे; (सिंगाली) हिंगोटुकोल; (ब्रम्हदेश) मिंकहु अविन्; (मलै) दवून् पुंग्घ्; (इं.) Pennywort (पेनीवॉर्ट्).

वर्णन: ही जमिनीवर पसरणारी वेल आहे. ही सर्वत्र पावसाळ्यांत उगवते व पाणी मिळाल्यास वर्षभर जगते. ताणे लांबवर जातात व त्यांस पेरापेरांवर मुळे, पाने, फुले आणि फळे येतात; प्रत्येक पेरावर एकच पान असते; पान अखंड, मूत्रपिंडाकृति, दांतेयुक्त व सुमारे १ ते १ १/२ इंच मोठे; पानावर ७ शिरा असतात व कोवळेपणी खालचे अंगावर लव असते; पानाचे देठ लांब असतात; फुले लहान व साधी. ही वेल गुरे, बकरी, डुकरे वगैरे जनावरे खातात. ताजी वनस्पति चुरडल्यास सुवास येतो; रूचि किळसवाणी कडु व तिखट; पाने सुकविली म्हणजे वास व रूचि जातात. औषधांत मुळासकट अखंड वेल वापरली जाते.
कारिवण्याची वेल ब्राह्मीसारखी दिसते परंतु ह्या दोन्ही वेली अगदी भिन्न आहेत. ब्रह्मीची पाने गुळगुळीत व एकापेक्षा जास्त प्रत्येक पेरावर असतात. कारिवण्याची पाने जरा खरखरीत, जरा लहान व प्रत्येक पेरावर एक एक पान असते. ब्राह्मीची क्रिया मज्जातंतूव्यूहावर होते व कारिवण्याची क्रिया त्वचेवर होते.

रसशास्त्र:- ताज्या पानांत ७८ टक्के पाणी असते. सुक्या पानाची १२१/४ टक्के राख पडते. ताज्या पानांत उडणारे तेल असते ते उष्णतेने किंवा उन्हाने उडते.
धर्म:- कारिवणा कुष्ठघ्न, व्रणशोधन, व्रणरोपण, मूत्रजनन, स्तन्यशोधन, संग्राहक, बल्य व रसायन आहे. मोठ्या मात्रेंत कैफजनक आहे. ह्याने डोके दुखते, भोवळ येते व कैफ चढतो. ह्याची त्वचेवर खास क्रिया घडते. ह्याच्यांतील तेल त्वचेंतून बाहेर पडावयास जलदी लागते. त्वचा गरम वाटते व टोचल्यासारखे वाटू लागते. टोचणी प्रारंभी हातापायास जाणवते, नंतर सर्व शरीरभर उष्णता भासते ती इतकी कीं, केव्हां केव्हां असह्य होते. त्वचेंतील रक्तवाहिन्यांचे विकासन होते व त्यांजमधून रक्त जलदी वाहते. त्वचा लाल होते व फार खाज सुटते. सुमारे एक आठवड्यानंतर भूक वाढते. ह्याच्यांतील तेल मूत्रपिंडांतून बाहेर पडते म्हणून मूत्राचे प्रमाण वाढते.
मात्रा:- उजेडांत व पुष्कळ वार्‍यावर सुकविलेले पंचांगाचे चूर्ण २ ते ४ गुंजा, दिवसांतून तीन वेळ देणे. कारिवण्याचा काढा करू नये, कारण त्यांतील उपयुक्त तेल उष्णतेने उडून जाते. ताजी पाने २ ते ४ मुलांसाठी व ८ ते १२ प्रौढांसाठी.
उपयोग:

1. त्वचेच्या रोगांत कारिवणा उत्तम गुणकारी आहे
2. सर्व त्वचेच्या रोगांत कारिवणा पोटांत देतात व त्याचा लेप करितात.
3. मार किंवा ठेच लागून रक्त सांकळले असल्यास किंवा सूज आली असल्यास कारिवण्याचा लेप करितात.
4. कारिवण्याने लघवीचे प्रमाण वाढते खरे तरी त्यास मूत्रजनन म्हणून स्वतंत्र वापरता येत नाही. कारण त्याने मूत्रपिंडास दगा होतो व इतर कांहीं त्रास होतात. जावा बेटांत कारिवण्याचा रस जेष्ठीमधाबरोबर दुधांतून मूत्रनलिकेच्या रोगांत देतात.
5. उन्हाळ्यांत लहान मुलांस रक्तमिश्रित जुलाब होतात व लघवीस त्रास होतो किंवा लघवी कमी होते तेव्हां २ ते ४ पानांचा रस जिरे आणि खडीसाखरेबरोबर देतात व कारिवणा वाटून त्याची पोळी बेंबीखालीं पोटावर बांधतात. ह्या रोगांत ज्वर असल्यास मलबारांत कारिवणा मेथीच्या फांटाबरोबर देतात.
6. बोबडे बोलणार्‍या मुलांस शब्दोच्चार स्पष्ट होण्यास पाने चावण्यास देतात.